Zapatu goizean, otsailak 11, berbalagun batzuk herriko jauregia edo dorretxea ezagutzera joan ginen, eta, bide batez, gure herriaz gehiago jakitera, bertan dagoen Santurtziko historiaren interpretazio-zentroan. Eraikina goitik behera ikusi genuen, goitik hasita, alegia, hori baita ikusteko modurik onena.
Heldu ginenean, harrerakoak txarteltxoa eman ostean, zuzenean gora, ganbarara, joan ginen igogailuz, han dago interpretazio-zentroa* eta. Santurtziko gertakizun nabarmenenak ezagutzeko aukera ematen du hainbat museo-euskarriren bidez, besteak beste: pantaila digitalak, antzerki birtuala, Santurtziko maketa eta udalerriari buruzko ikus-entzunezkoak. Horrez gain, eraikuntzaren beiradun balkoian 360 graduko ikuspegia ematen duen periskopio bat dago, zeinen bidez XX. mendearen hasierako Santurtziko irudia ikusten den.
Oso interesgarria izan zen, baina desengainua hartu genuen lehenengo pantailan bertan: mutua da, ez dauka soinurik, dena irakurri egin behar duzu, ezta musikarik ere. Eta beste pantaila batean: albo batean testu luzea eta beste alboan antzinako argazkia, aldi berean, ez daukazu denborarik irakurtzeko eta argazkia ikusteko, aukeratu egin behar duzu; betokerra ez bazara, behintzat. Nori bururatu ote zaio horrela jartzea? Askoz hobe da argazkia ikusi bitartean, testua entzutea, museo eta erakusketa gehienetan (guztietan ez esatearren) egiten den bezala. Eta antzerkia ikusteko? Hiru leihotxo! Zein baino zein ezerosoagoa. Tira, amaierako maketa pozez zoratzen ikusi genuen, belarriak ere erabili ahal izan genituen eta!
Gero, eskailera kiribiletatik, goiko balkoira igo ginen. Garai batean leku altua izango zen, baina gaur egun... Hala eta guztiz ere, merezi du igotzea, ingurua ikusteko: Gernika parkea eta; baina, batik bat, bertan dauden argazki zaharrak ikusteko.
Ondoren, bigarren solairura jaitsi ginen; han, behinolako egurrezko kutxatzar bi daude ikusgai. Eta lehenengo solairuan ikusgarriena: eskailera nagusia! Victor Goikoetxea margolari muralista gipuzkoarrak apaindua. Lan zoragarria, benetan! Ez dut uste era hoberik dagoenik gure herriaren historia islatzeko. Bikaina da eta! Muralak hiru gai islatzen ditu: baserria, meatzaritza eta arrantza. Baina, kasu honetan, hitzak baino irudiak dira lekukorik onenak:
Itxaso Antuñano Zeanuri
(Oharra: hemendik aurrerakoa ez dut nik idatzi. Argazkiak, aldiz, denak dira neuk ateratakoak)
“Lana ondo egiteko lehen urratsa gaia ongi ezagutzea da. Duela 50 urteko Santurtzi irudikatu behar nuen. Baserria ezaguna nuen, baina arrantza, eta meatzaritza batez ere, oso arrotzak zitzaizkidan” Goikoetxeak ARGIA aldizkarian.
Baserritarren mundua ageri da eskailera-buru nagusian. Antigoalekoa da baserria, pertsonaiak, berriz, egungoak. Neska Hernanikoa da, adibidez. Baserria Santurtzikoa da, Mamariga auzoan dago, zutik dagoen azkenetakoa: “Denbora eta lana... biak islatzen ditu egur zati horrek” diosku Goikoetxeak. Muralak kare-hondarrak dauzka, eguzkilore handia ere, gure arima gaiztoak uxatzeko edo; gurutze txikiak ere alboan ditu. Kristautasunak lagatako seinaleak. Balendin Enbeitaren bertso bat ere badago, baserriari kantatua: “Txirua dozu izakeria, alan be urrezko bizitza; ez-eukiaren laguna zara, baña zoriz aberatsa”.
“Bozetoak egitean, adin eta sen guztietako jendea hartu nuen kontuan, baita artea ikasi duena ere. Zerbait ulergarria egin nahi nuen, baina ez garaikidea”. Santurtziko langileriaren lanabesen arrastoa agertu nahi zuen: arrantza-ontzi baten sareak, baserriko zurak edota meategiko hautsa bera: “Santurtziko elementu singularra arrantza zen, beraz, pareta handiena arrantzari eskaintzea eskatu zidaten. Arrantzaleen kofradia berritu zuten garaian ekin nion. Herritarren elkargune nagusia zen (arrantzaleak eta erosleak...), lonja zoragarria zen. 1960ra arte bete-betean iraun zuen arrantzaren historia birsortu nuen, sardinerak tarteko. Portugaleteko zubi zintzilikatua ageri da hondoan. Hori ez da aldatu...”.
Zugastietako meatzeakLa Arboleda edo Zugastietako meategiek burdinak herrian izan zuen indarra agertzen dute. Muralik ausartena da. Abstrakzioak berebiziko indarra hartzen du, badauka arte figuratibotik ere haatik. Materialek osatzen dute murala: burdinak, baita zinkak eta bestelako mineralek ere. Santurtziko meatzeak “mendia jaten egiten ziren” zen. Mendia arrakalatu ahala burdinazko barruak zabaldu zituzten langileek: “Meatze horietako pareta bat irudikatu dut, meatzari eta burdina ateratzeko makina. Meatzeen izenak ere idatzi ditut. Mural gogorra da, lana ere hala zelako”.
Hiru ogibideak funtsezkoak izan dira herrian. Mea asko Santurtzin atera zen, ez Gallartan edo Zierbenan soilik. Goiko auzoak baserritik bizi ziren, baina eurek eta euren ideiek atera zuten lehen minerala.
Eraikinaren historia
Gehienok dorretxea esaten badiogu ere, jauregia da: Hormazatarren jauregia. XX. mendearen erdialdera arte, herrian askoz jauregi gehiago ei zegoen; gaur egun, ostera, hori eta Oriol jauregia dira geratzen diren bakarrak.
Adituek uste dute Jauregia XVIII. mendean eraiki zela. Ondorio horretara heldu dira eraikinaren estiloa, eraikitzeko erabili ziren elementuak, hala nola, karga-horma, eta fatxadan dagoen Hormaza familiaren armarria aztertuta. XIX. mendean Luis Maria Lizana eta Hormazak, VI. Casa Torre markesak, birmoldatu egin zuen, eskaileretako sabaian dagoen ezkutuak adierazten duenez.
Eraikinaren jabegoaz dauden datu historikoen arabera, Juan Jose Ovejas eta Diez jaunak (1682-1732), logroñoarra bera, Ameriketan aberastu eta markesgoa erosi zuen. Orduantxe hartu zuen gizonak Casa Torre markesa izena.
Semea, Lazaro Lizana eta Ovejas, V. Casa Torre Markesa, Arnedon (Errioxan) jaio zen 1805ean. Josefa Hormazarekin (1817an jaioa) ezkondu zen, Santurtziko familia garrantzitsuenetako baten alaba, zeinek eraikina arbasoengandik oinordetzan jaso zuen. Seme bat izan zuten Jose Maria Lizana eta Hormaza ( 1843 Durango – 1911 Amberes) VI. Casa Torre Markesa, Dolores Txabarrirekin ezkondu zena. Bikote hau izan zen eraikina goitik behera zaharberritu zuena.
Casa Torre Jauregiko beheko solairuan atariak eta kortak zeuden, lehenengo solairuan logelak, egongelak eta familiaren gainontzeko gelak, eta bigarren solairuan morroiak eta neskameak bizi ziren. Teilatu azpiko solairua ganbara zen. Garai hartan eraikinak eta berorren lurrek 10.000 m2 baino gehiago neurtzen zuten eta herriaren erdi-erdian zeuden. Bertan jauregi eta lorategiez gain, bi solairuko beste eraikin bat zegoen, familiaren gidari eta lorazainen bizitokia zena, Mahastieta kalearen ondoan.
Jose Maria Lizana eta Hormaza Bilboko Alkatea eta senataria izateaz gain, Bizkaiko ekonomia-oligarkiako kidea ere izan zen, meategien ustiapenarekin, burdingintza- eta itsas-industria hasiberriarekin eta merkataritza tradizionalarekin lotua dagoen oligarkiako kidea hain zuzen. Hainbat historia lan idatzi zituen, hala nola, "Gutun hungariarrak eta gutun irlandarrak" izenekoa, Antonio Truebaren, Markesaren lagun minaren, hitzaurrea duena.
Jose Maria Lizana eta Hormaza jaunak eta Dolores Txabarri andreak seme-alabarik izan ez zutenez, Carmen eta Maria Salazar Txabarri portugaletetar lobek hartu zuten jauregia oinordetzan.
Salazar ahizpek 1942an Maitasun Errukitsua Erlijio Ordenari saldu zioten eraikina. Monjek goitik behera aldatu zuten jauregiaren itxura, bai barrutik, eta bai kanpotik.
Azkenik, Santurtziko Udalak Maitasun Errukitsua Erlijio Ordenari jauregia erosi zion 1984an eta udal bulegoak bertan ezarri zituen, eraikinaren barruko egitura are gehiago aldatuz. 2006an itxi egin zen.
Jauregia kultura-ekintzetarako erabiltzeko zaharberritze lanak 2009ko azaroan hasi ziren eta 2011ko martxoaren 19an amaitu. Lanak Marta Tomé andreak eta Juan José Boulanger jaunak, udal arkitekto eta arkitekto-laguntzaileak hurrenez hurren, zuzendu zituzten.
*Santurtziko historiaren interpretazio-zentroan honako prozesu historiko hauek jorratzen dira:
2) Santurtzi Goi Erdi Aroan
3) Santurtzi Bizkaiko lurralde antolaketaren garaian, XIV. mendetik aurrera
4) Santurtzi eta Hiru Kontzejuen udal zaharra
5) Santurtzi Hiru Kontzejuen udalerriaren banantzean
6) Santurtzi eta Urtuellaren banaketa
7) Santurtzi XX. mendean: lurraldearen finkatzea
a) Lurraldearen garapena eta herriaren eta biztanleriaren eboluzioa
b) Eboluzio sozioekonomikoa eta udalaren administrazio-antolaketa
c) Garrantzi handiko gertaera historikoak eta beren eragina Santurtzin
d) Garrantzi handiko gertakizun historikoak eta berorien eragina Santurtzin
